Historia ciała Tom 1 Od renesansu do oświecenia

 

Rytuały uwodzenia i praktyki przedślubne

Świadectwa opisujące rytuały uwodzenia zawierają wiele informacji na temat okazji, które pozwalały młodzieńcom i młodym ludziom dorosłym prowadzić życie seksualne, zanim uzyskali do tego oficjalne „prawo” przez małżeństwo. Przypadki niedotrzymania obietnicy małżeństwa, rozpatrywane przez sądy cywilne lub kościelne, dostarczają takich relacji, podobnie jak fanatyczne oskarżenia formułowane przez duchownych czy moralistów reformacyjnych, lub też kroniki spisywane przez obserwatorów, których bawiły lokalne obyczaje. Rejestry demograficzne dotyczące ciąż przedmałżeńskich i nieślubnych dzieci również dostarczają danych statystycznych, dzięki którym można ocenić praktyki seksualne przed ślubem. Źródła te pokazują, że znaczna część pozamałżeńskiej aktywności heteroseksualnej między pełnoletnimi partnerami z tej samej klasy społecznej prawdopodobnie była podejmowana przed ślubem. Sugeruje to częste występowanie ciąż w chwili zawierania małżeństwa, a także liczne nieślubne dzieci, stanowiące bez żadnej wątpliwości wynik obcowania, które nie zakończyło się małżeństwem. Wskaźniki zawartych małżeństw i nieślubnych dzieci pozostawały do siebie w stałej proporcji w całym okresie Ancien Régime’u. Przedział wiekowy matek rodzących pierwsze dziecko jest taki sam w wypadku mężatek i panien z dzieckiem, co może oznaczać, że wiele nieślubnych dzieci było owocem kontaktów, które zakończyły się zerwaniem.

Jakie były sposoby obcowania, charakterystyczne dla Europy Ancien Régime’u? Do połowy XVII wieku w Anglii, do początku XVIII wieku we Francji i do końca XVIII wieku we Włoszech zaloty młodych ludzi z klas zamożnych były na ogół sprawą formalną, dość krótkotrwałą i mało istotną z punktu widzenia rozwoju relacji intymnych. Występowały dwie możliwości. W pierwszym wypadku współmałżonka wybierali rodzice i przyjaciele młodego mężczyzny lub młodej kobiety, często z pomocą profesjonalnego pośrednika, starannie oszacowawszy status rodziny i perspektywy finansowe kandydata. Jeżeli wyniki tej pierwszej selekcji były zadowalające, zawierano wstępną umowę pomiędzy rodzinami obojga kandydatów i wspierającymi ich „przyjaciółmi”, by uregulować po obu stronach kwestie finansowe. Mężczyźnie i kobiecie stanowiącym to przyszłe stadło wolno się było odtąd spotykać, aby się przekonali, zanim sprawy posuną się dalej, czy wzajemnie się akceptują. Jeśli żadne z nich nie miało poważnych zastrzeżeń, to zazwyczaj zgadzali się na zawarcie związku, ufając w dobre rozeznanie rodziców lub wykazując zbyt dużą uległość wobec władzy rodzicielskiej, by jej nie usłuchać; spisywano i podpisywano umowę małżeńską oraz podejmowano decyzje co do ceremonii ślubnej. Druga możliwość, w zamożnych warstwach, przyznawała inicjatywę mężczyźnie – jeśli był zainteresowany jakąś kobietą spotkaną w miejscu publicznym, w kościele, czy też podczas balu lub przyjęcia, to mógł zwrócić się do jej rodziny lub przyjaciół o zgodę na zalecanie się do niej. Takiej zgody udzielano po uprzednim zasięgnięciu przez rodzinę kobiety informacji, które da wały rękojmie osobiste i finansowe dotyczące przyszłego męża. Od tej pory zaloty mogły się odbywać oficjalnie, wraz ze wszystkimi towarzyszącymi im rytuałami – narastającymi w całym okresie Ancien Régime’u – do których należały prezenty, wizyty, rozmowy w cztery oczy, miłosne liściki oraz wyrazy miłości i uwielbienia. Oczywiście pary z tych warstw społeczno-ekonomicznych mogły spotykać się bez nadzoru na dworach, w uzdrowiskach, na polowaniu lub na balu i potajemnie rozwijać pierwsze etapy swych relacji. W końcu musiały jednak starać się uzyskać aprobatę swych rodzin i przyjaciół. W tym wypadku układanie się o sprawy finansowe oraz negocjacje dotyczące własności ziemskich stanowiły ostatnią, a nie pierwszą, fazę miłosnych zabiegów.

Na najwyższych szczeblach hierarchii społecznej zawsze trudno było się opierać życzeniom rodziców, rodziny i przyjaciół przy wyborze męża lub żony. Niezadowolony ojciec łatwo mógł pozbawić syna lub córkę środków finansowych pozwalających żyć stosownie do ich rangi. W wieku XVIII jednak, najpierw w Anglii, a nieco później we Francji i we Włoszech, koncepcja indywidualizmu uczuciowego przeniknęła wszystkie środowiska społeczne. Nurt romantyczny zadał niewątpliwie śmiertelny cios zasadzie kontroli rodzicielskiej nad wyborem matrymonialnym, nawet w rodzinach najbardziej majętnych i utytułowanych. Życzenia młodych częściej odtąd brano pod uwagę, równolegle do kalkulacji rodziców i notariuszy, zwłaszcza gdy wszystkie inne czynniki – takie jak pozycja społeczna i status finansowy – oceniano jako mniej więcej równe.

W obrębie średnich klas społecznych i drobnej szlachty wiejskiej w Anglii panowała większa swoboda w zalotach niż w innych krajach europejskich, gdzie tylko służący, rzemieślnicy, robotnicy miejscy i chłopi cieszyli się w tej sferze względną autonomią. We Francji i we Włoszech w całym okresie Ancien Régime’u pośrednicy odgrywali ważną rolę w warstwach społecznych, w których osoby stanu wolnego – mężczyźni i kobiety – nie bardzo miały swobodę wyboru. W większości wypadków jednak rytuały miłosnego obcowania wśród ludzi niskiego stanu i pracujących fizycznie obejmowały praktykę zwaną w Anglii Wight courtship lub bundling, której odpowiednik we Francji, zwłaszcza w środowiskach wiejskich, znany był pod nazwą maraichinage lub albergement. Zwyczaj ten obejmował bywanie nocą w domu dziewczyny za milczącym przyzwoleniem jej rodziców lub bez ich wiedzy. Młodzi mogli spędzać noc na pogawędce przy kominku, w sypialni dziewczyny, lub nawet w jej łóżku. Zwyczaj ten regulowały ściśle określone konwencje, czego efektem były rzadkie ciąże przedmałżeńskie lub panieńskie. Podobne praktyki odnajdujemy w większości krajów europejskich, od Włoch po Szwecję i Rosję. Do tego stadium miłosnego obcowania jednak przechodzono niemal zawsze dopiero po złożeniu obietnicy małżeństwa w obecności rodziców, przyjaciół lub przedstawiciela Kościoła, aby młoda para była „poślubiona sobie w oczach Boga”, nawet jeśli ceremonia ślubna jeszcze się nie odbyła. We Włoszech narzeczeni mogli więc pić, jeść, a nawet spać razem, ponieważ byli już traktowani jako sposi. Potępiane często jako małżeństwo na próbę, nocne odwiedziny pozwalały zaręczonym rozpoznać swą zgodność fizyczną i emocjonalną, a niekiedy także płodność partnera, zanim przypieczętowali nierozerwalną więź małżeńską. W roku 1601 bordoski sędzia Jean d’Arrerac opisał tę praktykę jako „najosobliwszy zwyczaj na świecie”: „poślubiają bowiem swoje kobiety na próbę. Spisują umowy małżeńskie i otrzymują małżeńskie błogosławieństwo dopiero po długim okresie życia z nimi, kiedy przyjrzeli się już ich zwyczajom i przekonali się dowodnie o ich płodności. Ten zwyczaj przeciwny jest świętym dekretom, a mimo to tak zakorzeniony w tym narodzie, że łatwiej byłoby im wykorzenić religię niż ten uzus”.

Historia ciała. Tom 1: Od renesansu do oświecenia

tytuł oryginału: Histoire du corps. Vol. 1: De la Renaissance aux Lumières

tom pod redakcją Georges’a Vigarello

przełożył Tomasz Stróżyński

wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2011

ISBN 978-83-7453-034-7, EAN 9788374530347

Informacja: 542 strony + 120 stron albumu, format 165×235 mm, oprawa zintegrowana

Cena 98 zł

Planowany termin dystrybucji: 14 października 2011

 

Historia ciała, monumentalne dzieło francuskich historyków, pokazuje, w jaki sposób ciało staje się przedmiotem historii.

Autorzy nie pomijają żadnej sfery: mówią o religii, medycynie, seksualności, sztuce i innych dziedzinach życia. Ewolucję wyobrażeń ciała w kolejnych stuleciach ukazują w perspektywie „konkretnego” człowieka danej epoki. W rozważaniach tych daje się już przeczuć ciało naszych czasów.

Uwadze autorów nie umyka żaden krzyk, szmer, milczenie ani gest, który może powiedzieć coś o kondycji człowieka. Ciało ukazane zostaje we wszelkich możliwych stanach: w cierpieniu, pragnieniu, marzeniu, w relacji do innych ciał. Także, jak chciał Foucault, w relacji do samego siebie.

 

Spis treści:

Przedmowa do Historii ciała 5

Wprowadzenie 11

Część 1: Ciało, Kościół i sacrum Jacques Gélis 15

I. Ciało Zbawiciela 19

1. Ślady pobytu 20

2. Narzędzia Męki Pańskiej 22

3. Pięć ran 23

4. Mąż Boleści 26

5. Cierpienia ukryte 27

6. Od serca skaleczonego do serca zranionego miłością 28

7. Tłocznia mistyczna 31

8. Chrystus lekarz 33

9. „To jest ciało moje” 34

10. Dzieci-Chrystusowie 36

11. Dziecko Męki Pańskiej 38

12. Niewiniątka 40

II. Włączyć się w ciało Chrystusa 41

1. Zadawać ciału katusze, na jakie zasługuje 42

2. Asceza pokarmowa 43

3. Niejasność znaków 45

4. Udręczenia, umartwienia 46

5. Wpisane w ciało 49

6. „Serce spalane miłością do Boga” 54

7. Męczeństwo miłości i przebicie serca 55

8. Choroba jako znak wybrania 57

9. „Róbcie choremu, co tylko chcecie…” 61

10. Długotrwałość nowożytnego męczeństwa 62

11. Skruszona grzesznica 64

12. Herb świętych 65

13. Ciała oczekujące zmartwychwstania 66

14. „Wielkie piękno błogosławionych ciał” 68

III. Relikwie i ciała cudownie zachowane 69

1. Relikwia, ciało-protoplasta 70

2. Niezliczone relikwie 71

3. Relikwia trzymana na dystans 73

4. Relikwia w centrum sporów 77

5. Ciało pokawałkowane 81

6. Relikwie, które mówią 83

7. Ciała cudowne, ciała cudownie zachowane 85

8. Cuda ewangeliczne 88

9. Cuda karzące 89

IV. Przemiany obrazu ciała 90

1. Ciało protestanckie? 91

2. Konwulsjoniści 92

3. Ewolucja przedstawień 94

Część 2: Ciało pospólstwa, pospolite zwyczaje ciała Nicole Pellegrin 97

I. Wypowiedzieć ciało – maluczcy i inni 99

II. „Ciało” – o słowach i o zmarłych 102

III. Posty ciała 108

IV. Ciężkie nogi i lekkie stopy 115

V. Ciężar i nawyki ciała 122

VI. Pielęgnacja i wydzieliny ciała 129

VII. Schronienia ciała – wnętrze i zewnętrze 134

VIII. Ciało – teatr pozorów? 142

Część 3: Ciało i seksualność w Europie w czasach Ancien Régime’u Sara F. Matthews-Grieco 149

I. Okres dojrzewania i młodość – inicjacje seksualne i rytuały obcowania 154

1. Uspołecznić młodzież – konfraternie i kocia muzyka 154

2. Rytuały uwodzenia i praktyki przedślubne 157

3. Formy inicjacji i zdobywania doświadczenia seksualnego 161

II. Wiek dorosły – małżeństwo i wokół małżeństwa 165

1. Zachowania małżeńskie – między prokreacją a rozkoszą 166

2. Ludowy promiskuityzm i arystokratyczna rozwiązłość 174

3. Prostytucja 181

III. Ciało i „inne” typy seksualności. Między tolerancją a represją 189

1. Onanizm 190

2. Zoofilia 193

3. Sodomia 196

4. Trybady i „pocieraczki” 201

Część 4: Ćwiczyć, grać Georges Vigarello 209

I. Szlachectwo i ćwiczenia fizyczne (XVI–XVII wiek) 211

1. Frontalna siła i sztuka wojownika 212

2. Wizja ruchów ciała, wizja wszechświata 221

3. Uczyć szykowności? 226

4. Parady mieszczańskie i „walki zręcznościowe” 233

II. Igrzyska, popędliwość, kontrola 238

1. Praktyki ekscytujące, praktyki rozproszone 238

2. Praktyki kontrolowane, praktyki odrębne 243

3. Praktyki zdrowotne, praktyki ograniczone 253

III. Od przywracania sił do ich kwantyfikacji 259

1. Odkryć ponownie siłę? 259

2. Gry, kalkulacja, skuteczność 266

Część 5: Zwierciadło duszy Jean-Jacques Courtine 275

I. Tradycja fizjonomiki 277

II. Ciało i jego znaki 279

Część 6: Sekcje zwłok i anatomia Rafael Mandressi 283

I. Wynalezienie sekcji zwłok 287

II. Zobaczyć i dotknąć 290

III. Czytać i rozkrawać 294

IV. Struktura, podział i mechanika 297

V. Jedność i fragment 301

Część 7: Ciało, zdrowie i choroby Roy Porter i Georges Vigarello 305

I. Medycyna tradycyjna i wyobrażenie ciała 307

1. Humory 308

2. Równowaga 309

3. Płyny rozrzedzone 310

II. Medycyna ludowa, ciało i „powiązania” 311

1. „Korespondencje” 311

2. Harmonia i zapobieganie 312

3. Amulety i powiązania 312

III. Badania anatomiczne i „obserwacje” 313

1. Czytać Galena czy „obserwować”? 314

2. Robić sekcje zwłok 314

3. Odkrywać 315

4. Przeciwko „rozpowszechnionym błędnym mniemaniom” 316

IV. Ruchy wewnętrzne 317

1. „Fala” krwi 317

2. Krążenie 318

3. Horyzont maszyn 320

4. Pierwsi chemicy i fizycy 321

V. Między naukami podstawowymi a teoriami życia 323

1. Niemożliwa struktura 323

2. Mierzyć 324

3. „Anima” 324

4. „Pobudliwość” 326

5. „Żywotność” 327

6. Elektryczność 329

7. Rozmnażanie 329

VI. Kultura oświecenia i znaczenie włókna 330

1. „Napięcie” włókien 331

2. Kultura i hartowanie 332

VII. Od obserwacji ciała do narodzin medycyny klinicznej 333

1. Zobiektywizować chorobę 333

2. Prestiż analizy jakościowej 334

3. „Prawdziwa” przyczyna chorób? 335

4. Miazmaty i „ciało” zbiorowe 336

5. Imaginarium anatomii patologicznej 337

Część 8: Ciało nieludzkie Jean-Jacques Courtine 341

I. Odczarowywanie dziwaczności 343

II. Monstra w literaturze popularnej 347

III. Obrazy i fikcje 348

IV. Monstrum i monstrualność 350

V. Wytwarzanie monstrualnego 351

Część 9: Ciało króla Georges Vigarello 355

I. Ciało naturalne i ciało mistyczne 358

1. „Dwa ciała króla” 359

2. Sposoby przedstawiania obu ciał 361

3. Anglia i Francja 363

II. Absolutyzm inscenizowany 365

1. Ciała oddzielne czy połączone? 366

2. Ciało, etykieta, dwór 367

3. Ciało wojenne i władza cywilna 369

III. Siła między biologią a prawem 370

1. Przedłużyć życie króla 371

2. Złamać zbrodniarza 373

3. Kryzys wyobrażeń 374

Część 10: Ciało, wdzięk, wzniosłość Daniel Arasse 379

I. Gloria ciała 384

1. Proporcje ciała 389

2. Oddziaływanie ciał 393

II. Formy kontroli nad ciałem 401

1. Anatomie 402

2. Dobre obyczaje i retoryka ciała 411

III. Opór ciała 426

1. Upodobanie do anomalii 427

2. Ambiwalencja figur woskowych 431

Przypisy 441

Indeks osób 521

Autorzy 531

 

Fragment części trzeciej: Ciało i seksualność w Europie w czasach Ancien Régime’u Sara F. Matthews-Grieco